شفقنا زندگی- الیزا ذوالقدر: در سالیانی نه چندان دور اعتیاد نه یک بیماری بلکه جرمی مشهود بود که راه زندان را برای مرتکبان هموار می رکد. در آن سال ها باشعار اعتیاد را به صفر برسانیم برخوردهای حذفی با سوءمصرف کنندگان مواد حرف اول و آخر را در مبارزات مواد مخدر می زد. اما با گذشت سال ها و تغییر نگرش در این حوزه در سال های پایانی دهه ۷۰ اعتیاد به عنوان یک بیماری شناخته شد که مبتلایان به آن حق درمان دارند. با این تغییر دیدگاه شرایط معتادان نیز تغییرات اساسی کرد. پا گرفتن سازمان های مردم نهاد برای کمک به معتادان و بهبود یافتگان، ایجاد کمپ های ترک اعتیاد، پخش سرنگ در زندان ها و محلات پرخطر و بسیاری از اقدامات دیگر در جهت کاهش آسیب های اعتیاد شرایط دیگری را در سیاستگذاری ها و قوانین مرتبط با این حوزه رقم زد و باعث موفقیت های چشمگیری شد. امروزه اقدامات درمانی و کاهش آسیب یکی از مهمترین بخش ها در مبارزه با مواد مخدر است و بخش زیادی از بودجه ها را به خود اختصاص می دهد. هرچند حضور ۷۰۰هزار نفر مصرف کننده تحت درمان در کشور که سالانه تنها ۲۰هزار نفر از آنها موفق به ترک می شوند این سوال را به وجود می آورد که آیا با توجه به موقعیت جغرافیایی ایران و نگاه فرهنگی که به اعتیاد در سطح جامعه وجود دارد درمان اعتیاد در کشور ما متناسب با سایر کشورها پیشرفت داشته است؟
پاسخ این سوال و سوالاتی از این دست را در مصاحبه خبرنگار شفقنا زندگی با دکتر سعید صفاتیان رئیس کمیته مبارزه با موادمخدر مجمع تشخیص مصلحت نظام بخوانید:
*سال های زیادی است که درمان اعتیاد در کشور ما تبدیل به یکی از دغدغه های مسوولان شده است. اما آماری که از تعداد بهبود یافتگان سالایانه اعتیاد منتشر می شود جای امیدواری چندانی باقی نمی گذارد. آیا این آمار پایین بهبودیافتگان تنها مختص کشور ماست یا در سایر کشورهای دنیا نیز چنین روندی حاکم است؟
سعید صفاتیان: بحت درمان اعتیاد در کشور ما سابقه ۱۵ساله دارد و این یعنی اینکه ما به صورت معمول ۲۰ سال از بسیاری از کشورهای دنیا از نظر شروع درمان عقبتر هستیم. زیرا بسیاری از کشورها از دهه ۵۰شمسی وارد پروسه درمان اعتیاد شدند ولی ما از دهه۸۰ قوانین مربوط به این کار را تصویب و کار را شروع کردیم. اما خوشبختانه با وجود این تاخیر اتفاقات خوبی در این حوزه رخ داد که با توجه به شرایط جغرافیایی کشور ما که باعث قیمت پایین مواد و دسترسی راحتتر می شد نسبت به بسیاری از کشورها جلوتر هستیم. برای بررسی اقداماتی که در این زمینه انجام شده باید همه ابعاد ماجرا را دید. فرصت های، تهدیدات، نقاط ضعف و قوت ، وجود مواد، دسترسی راحت، همنشینی مرزی و ارتباطات زیاد در حوزه مواد مخدر در این منطقه یک تهدید بزرگ است که درمان اعتیاد نمی تواند به راحتی این مشکلات را حل کند. ضمن اینکه کشور ما به تنهایی امکان حل مشکل تولید مواد مخدر در افغانستان را دارد و این کار نیاز به همکاری بین المللی دارد. اتما حوزه بین المللی نمی خواهد در این جا حضور پیدا کند و کاری انجام دهد. آمریکا در حدود ۱۰ سال ۸میلیارد دلار در افغانستان هزینه کرد اما اتفاق خاصی نیفتاد. بنابراین در مورد بعضی تهدیدات و نقاط ضعف ما نمی توانیم کاری کنیم. اما در برخی حوزه کارهایی شده است. کارهایی مانند اصلاح قانون مواد مخدر که ظرف ۱۰ سال دو بار در مجمع تشخیص مصلحت رخ داده و شرایط را بهتر کردیم.
*این تغییر شرایط بر حوزه درمان اعتیاد چه اثراتی داشت؟
سعید صفاتیان: سهم بودجه درمان در سال های اخیر در کل بودجه مبارزه با مواد مخدر نسبت به سال های ۸۱ و ۸۲ رشد زیادی داشته است. زمانی سهم درمان دو تا سهدرصد بودجه ستاد بود اما امروز این میزان به ۲۵تا۳۰درصد از کل بودجه رسیده است. همچنین تغییر ساختارهایی در این زمینه داشتیم. هم اکنون ۷هزار مرکز درمانی در کشور داریم که از نظر تعداد در دنیا دومین کشور هستیم. از تعداد مرکز درمانی تنها ۱۰درصد متعلق به بخش دولتی است و بقیه به بخش خصوصی و سازمان های مردم نهاد تعلق دارد. استفاده از بخش خصوصی و سازمان های مردم نهاد نیز یکی دیگر از شاخص هایی است که در حوزه درمان باید مورد توجه قرار گیرد. بخش خصوصی و سازمان های مردم نهاد هم اکنون در تصمیمی گیری ها و تصمیمی سازی ها دخالت دارند و عضو کمیته های ستاد هستند. ما در حوزه کارشناسی یکی از کشورهای پیش رو در منطقه بوده و هستیم.
*مشکلات و معضلات اجتماعی مانند بیکاری و فقر چه تاثیراتی بر میزان موفقیت اقدامات می گذارند؟
سعید صفاتیان: همه امکانات و مشکلات را باید در کنار هم دید. قطعا ما نمی توانیم خود را با سوییس، فرانسه یا ایتالیا مقایسه کنیم. اگر وضعیت اشتغال خراب باشد ما هر چقدر در حوزه درمان تلاش کنیم، بهترین متخصصان هم که ورود پیدا کنند نمی توانیم کاری از پیش ببریم. زیرا بیمار از مطب که بیرون می رود دچار مشکل اقتصادی است. مشکلات اجتماعی زیادی در کشور داریم. همانطور که مقام معظم رهبری در چند ماه گذشته بارها با سران قوا جلسه گذاشتند و این موضوع را حساس دانستند، وقتی مشکلاتی مانند طلاق، خشونت و فقر است درمان به تنهایی نمی تواند کاری کند. این تهدیدات مربوط به ستاد مبارزه با مواد مخدر هم نیست. ستاد بودجه بسیار ناچیزی دارد برای همه حوزه های مبارزه با مواد مخدر دارد و مشکلات اجتماعی که در این زمینه تاثیرگذارند مربوط به ستاد نیست. بنابراین هر چقدر ستاد مبارزه با مواد مخدر برای درمان برنامه ریزی کند یک جای کار می لنگد. علت موفقیت در بسیاری از کشورهای دنیا این است که این چرخه کامل است. اما ما در بسیاری از جاها ضعف داریم و مشخص است که چرخه هم دچار ضعف می شود.
*در بحث کاهش آسیب چه کارهایی انجام شده است؟ آیا اقداماتی که در این زمینه انجام شده بازدهی لازم و مورد نظر را داشته است؟
سعید صفاتیان:در این زمینه هم کارهای زیادی انجام شده است. احداث مراکز گذری در کشور یکی از این اقدامات است. همچنین اقدامات کارشناسی زیادی در کشور انجام شده که از بعد جهانی مورد توجه قرار گرفته است. ایران در سال های ۸۵تا ۹۰ در بسیاری از سمینارهای بین المللی دنیا میز داشت تا برنامه های کاهش آسیب خود را توضیح دهد. پخش سرنگ و سوزن که در آن سال ها در کشور شروع شد یکی از نمونه های بزرگ در دنیاست. هم اکنون ۳۰ هزار نفر در ایران زیر پوشش دارویی قرار دارند که اتفاق کم نظیری است. اینکه رییس قوه قضاییه و دادستان کل کشور در سال های ۸۴تا۸۷ ورود پیدا کنند و مجوز ارائه سرنگ را در بین معتادان بدهند در بسیاری از کشورها بی سابقه است. چند ماه پیش در یک سمینار منطقه ای ایدز در ترکیه شرکت داشتم. ۱۵کشور اسلامی هم حضور داشتند. این کشورها به ویژه ترکیه بسیار به خود می بالیدند که ۱۰مرکز کاهش آسیب راه اندازی کردند. اما در کشور ما ۴۰۰مرکز کاهش آسیب فعال است و ۴تا۵ میلیون سرنگ توزیع می کنیم. در حالی که اینها در ۴تا۵شهر با نمونه ۵۰۰ تایی و هزار تایی سرنگ می دهند و سالی ۲۰مقاله در سطح بین المللی در این باره می دهند. یکی از مشکلات ما در این زمینه این است که ما انچه را داریم ارائه نکردیم.
*حوزه بازتوانی به عنوان یکی از نقاط ضعف درمان اعتیاد در کشور ذکر می شود. چقدر در این حوزه از دنیا عقب هستیم؟
سعید صفاتیان: ما در حوزه حرفه آموزی و بازتوانی هم کار کردیم اما زیاد موفق نبودیم. زیرا این اقدامات هزینه بر است و نیاز به بودجه دارد. بنابراین زمانی می توان از ستاد مبارزه با مواد مخدر انتظار داشت که بودجه لازم در این خصوص داشته باشد. اما بودجه ای که برای این کار در نظر گرفته شده در برابر حجم بحران اصلا عددی نیست.
*کار بازتوانی و حرفه اموزی به عهده ستاد است یا سازمان های دیگر نیز باید ورود کنند؟
سعید صفاتیان: به شرطی بر عهده ستاد است که بودجه لازم برای آن به ستاد داده شود. والا با بودجه ۲تا۳میلیاردی نمی توان کاری از پیش برد. با چنین بودجه هایی حداکثر بتوان به ۲۰۰نفر وام ۱۰میلیون تومانی داد در حالی که ممکن از همه مراکز در طول سال ۵۰هزار نفر پاکی کامل داشته باشند که از همه اینها ۱۰هزار نفر احتیاج ضروری به کار دارند. برای اینها چه کاری می توان انجام داد. تنها می توان به اینها وام داد. اما اشتغال و بیمه اینها چه می شود.یکی از نکات مهم این است که باید هزینه های مبارزه با مواد مخدر را در کشو ربالا ببریم. ما با مشکلی به نام اعتیاد مبارزه می کنیم که دست کم بیشتر از ۴۰هزار میلیارد تومان به اقتصاد کشور لطمه می زند. با بودجه ۱۵۰ تا ۱۶۰ملیارد تومانی انتظاری نمی توان داشت. نگاه به حوزه درمان تغییر کرده است. در سال های گذشته بسیاری از دستگاه و مسوولان درمان را قبول نداشتند. اما نگاه فعلی حاکم بر مسوولان به ویژه سردار مویدی قائم مقام فعلی ستاد مبارزه با مواد مخدر به عنوان کسی که ۲۵سال است در پلیس فعالیت می کند نگاه بسیاری مثبتی است. این تغییر نگرش بسیاری مفید است. این را با ۱۰سال پیش که مقایسه می کنیم بسیار متفاوت است. در آن زمان اصلا بحث درمان و موضوعات کارشناسی در این حوزه پذیرفته شده نبود. به دلیل مقاومت هایی که وجود داشت بیش از ۵سال طول کشید تا برنامه های کارشناسی شده در این حوزه را اجرایی کنیم. اما الان سردار مویدی درهای ستاد را برای پذیرش برنامه های متخصصان باز گذاشته است. این تغییر نگاه بسیاری مهم است. از سوی دیگر ما متخصصان خوبی در کشور داریم. ۱۰سال پیش آنقدر متخصص نداشتیم اما هم اکنون بسیاری از افرادی که مرکز درمان اعتیاد دارند در سطح بین المللی در حال فعالیت هستند. روانشناسان و پزشکان ما تئوری های بسیاری خوبی ارائه می دهند و همه اینها نشان دهنده این است که هم شرایط جامعه آزادتر شده و هم مردم و مسوولان درمان را پذیرفتند. ۱۵سال پیش وقتی با مردم در مورد درمان صحبت می کردیم بسیاری از افراد نمی پذیرفتند که اعتیاد درمان دارد یا حداکثر یک درمان ۲۰ روزه تا یک ماهه سم زدایی دارد. اما امروز مصرف کننده ای که برای درمان مراجعه می کند می گوید من می دانم که درمان من یک سال طول می کشد. این اگاهی را از کجا آورده است. اطلاع رسانی ها توسط ستاد مبارزه با مواد مخدر، وزارت بهداشت و بهزیستی خوب بوده است. من روند کار را بسیاری خوب می دانم. اما اینکه امروز سوییس نیستیم به خاطر تفاوت های دو کشور است. سوییس یک کشور هفت میلیونی است با تعداد معتاد ۵۰تا۶۰هزار نفر. در بسیاری دیگراز کشورهای اروپایی هم درمان اعتیاد چندان موفق نیست. این را در سمینارهای بین المللی می توان مشاهده کرد که موفقیت درمان در آن کشورها هم بیش از ۲۵درصد نیست. البته ممکن است در برخی مراکز خاص موفقیت بیشتر باشد. به طور مثال مرکزی در لندن بود که روی ۱۰۰نفر در آنجا کار می کرد و می گفتند که ۴۵درصد موفقیت دارند. اما آیا این میزان موفقیت در روستاهای اطراف هم به دست می آید. بنابراین درست است که ماندگاری درمان در ایران کمتر است اما رشد درمان در طی سالهابسیار خوب بوده و من آینده حوزه درمان و کارشناسی را بسیاری روشن می بینیم. هم اکنون نیز ستاد مبارزه با مواد مخدر در سطح کلان اقدامات زیادی انجام می دهد و ارتباط خوبی بین معاون کاهش تقاضای ستاد با دستگاه های مختلف مانند وزارت بهداشت، بههزیستی، نیروی انتظامی، سیستم قضایی ایجاد شده و همه پای کار آمده اند. زمانی در بحث معتادان خیابانی دستگاه ها به صورت منفعل عمل می کردند اما هم اکنون سنتاد جایگاه هماهنگی خود را پیدا کرده و دستگاه ها با برنامه ریزی گام به گام جلو می روند.
*موضوع حمایت های اجتماعی پس از درمان یکی از موضوعاتی است می تواند تا حدود زیادی بر عدم موفقیت درمان اثرگذار باشد. چه کارهایی در این حوزه روی زمین مانده است؟ چه دستگاه هایی باید پای کار بیایند تا بتوان در این زمینه هم کارهای بیشتری انجام داد؟
سعید صفاتیان: در موضوع حمایت های اجتماعی عموما کشورهای دنیا موفق عمل نکردند. در کشورهایی که از نظر اقتصادی شرایط بهتری دارند. تامین اجتماعی و حمایت های اجتماعی بسیاری قویتری دارند اما ما این ضعف ها را داریم زیرا این موضوعات مربوط به حوزه مواد مخدر نیست و بحث های کلان تری است بنابراین نمی توانیم مانند آن کشورها کار کنیم. بودجه هایی که برای این کار گذاشته می شود کم است و با این بودجه ها مگر چقدر می توان کار کرد. بحث حمایت های اجتماعی در کشور ما چقدر بودجه دارد و ما چقدر توان داریم که بتوانیم در این زمینه کار کینم. اشتغال ایجاد کنیم حرفه آموزی کنیم. از معتادان صیانت کنیم. همه اینها چالش های درمان است. اما حرکت های رو به جلو زیاد است. در بخش علم اعتیاد منیز پیشرفت های زیادی داشتیم و هم اکنون کنگره هایی در کشور برگزار می شود که بسیاری از متخصصان و صاحبنظران بین المللی در آنها مقاله ارائه می دهند. حضور این افراد نشان دهنده رشد سطح علمی ایران در این زمینه است. این افراد در هر جایی حضور پیدا نمی کنند اما وقتی می بینند که متخصصان ما تا چه اندازه با دانش هستند که حتی در سطح آموزش های بین المللی می توانند ورود پیدا کنند ترغیب می شوند به ایران بیایند. در حوزه حمایت های اجتماعی هم همین است. تا زمانی که مسائل مالی حل نشود ظرفیت حمایت های اجتماعی مغفول می ماند.
*تصمیم گیری در خصوص نحوه مبارزه با مواد مخدر بر عهده مجمع تشخیص مصلحت نظام گذاشته شده است. یکی از موضوعاتی که در ماه های اخر عمر مجلس قبلی در مورد آن بحث شد حذف یا جایگزینی مجازات اعدام در جرایم مرتبط با مواد مخدر بود. مجمع در این زمینه چه اقدامات و بحث های کارشناسی داشته است؟
سعید صفاتیان: در این طرح بحث بر سر کاهش مجازات اعدام است. در مواد مختلفی از قانون صراحتا در مورد اعدام صحبت می شود. این موضوع بیشتر حالت کمی پیدا کرده به این معنا که همه مجازات های اعدام به عدد بستگی دارد. مانند اعدام برای ۳۰ گرم هروئین یا بیش از پنج کیلو مواد مخدر. ما معتقدیم باید مجازات اعدام را از حالت کمی خارج کنیم و بیشتر کیفی سازی شود. اعدام از نظر ما باید برای دو گروه باشد یکی برای افرادی که درگیری های مسلحانه دارند و دیگری برای کسانی که باندهای بزرگ و تشکیلات قاچاق ایجاد می کنند نه برای راننده تریلی که پنج کیلو مواد را برای دو میلیون تومان پول از شرق کشور به غرب می برد. برای این افراد می توان حکم های جایگزین زندان در نظر گرفت اما حکم هایی که دست کمی از اعدام ندارد. حکم هایی که عفو نداشته باشد، اجازه کار یا مرخصی نداشته باشد و فرد بداند اگر ۱۰ سال حکم برایش می برند آن ۱۰سال را بدون یک روز کم و کاستی باید واقعا در زندان بماند. البته هنوز مشخص نیست که این اصلاح قانون باید در محمع اتفاق بیفتد یا اینکه طبق ماده ۴۵ قانون که مجوز خود مجمع به مجلس است، مجلس ورود پیدا می کند. البته باید منتظر بمانیم ببینیم مجلس در این خصوص چگونه ورود می کند. زیرا در دوره قبل که مجلس به این قضیه ورود نکرد.
* نظر مجمع در این زمینه چیست؟
سعید صفاتیان: ما در مجمع چندین جلسه کارشناسی و همچنین جلساتی با مسوولان قوه قضاییه و ستاد مبارزه با مواد مخدردر این زمینه داشتیم و بحث های کارشناسی شده اما هنوز به جمع بندی های نهایی و فنی نرسیدیم. البته یک دیدگاه کلان در این حوزه وجود دارد که معتقد است اگر اعدام کاهش پیدا کند می تواند در حوزه پیشگیری و بازدارندگی تاثیر خوبی داشته باشد و نظر مجمع نیز نسبت به کاهش مجازات اعدام مثبت است.