شفقنا زندگی- دکتر محمد رضا ایمانی، روانشناس و رفتار شناس اجتماعی معتقد است: ترس و دلهره و ناراحتی و استرس مواردی بود که به طور ناخواسته وارد خانواده ها شده است و خانواده ها باید سیستم دروازه بانی داشته باشند و ورود این موارد را کنترل و مدیریت کنند. اینکه چه اخبار و اطلاعاتی باید وارد خانه شود و بچه ها از چه چیزی مطلع شوند و خانواده چه چیزی را بدانند. مساله دیگر یادگرفتن قواعد و قوانین نظافت است اگر خانواده ها این موارد را به خوبی یاد بگیرند وضعیت جامعه به میزان بالایی بهبود پیدا می کند و فرصتی برای ایجاد صمیمیت و ارتباط سازنده درون خانواده ها شکل می گیرد.
متن گفت وگوی خبرنگار شفقنا با دکتر ایمانی، مدرس دوره های مهارت زندگی را می خوانید:
_ چگونه می توان خانه نشینی اجباری در ایام کرونایی را به فرصت تبدیل کرد؟ این دوران در آینده چه تاثیری بر رفتار ایرانی ها خواهد داشت؟
به نظر من این فرصتی بسیار خوب است. در بررسی هر پدیده باید از چند زاویه به آن نگاه کرد، ما عادت داریم بیشتر از آن منظر که با ما سازگاری بیشتری دارد به موضوع توجه کنیم. برای مثال وقتی گفته می شود ویروس کرونا ترس و نگرانی ندارد مردم به سمت سفر تمایل پیدا می کنند. ولی وقتی از خطرناک بودن این ویروس حرف می زنیم نوع رفتار و واکنش جامعه نسبت به آن فرق می کند. به نظر من این دوران فرصت بسیار خوبی برای تامل و اندیشیدن است. ما فرصت گفتگو با خانواده خود را نداشتیم و فرصت نداشتیم با بچه ها صحبت کنیم و دغدغه های آن ها را بشنویم. ما با بچه هایمان بازی نمی کردیم و گاهی وقتی در گوشی هایمان عکسی از بازی های قدیمی می دیدیم ذوق می کردیم و می گفتیم چه روزگار خوشی بود ولی خودمان این روزها را از بین برده ایم. این فرصت می تواند فضایی برای ایجاد ارتباطات سازگار و مثبت باشد. ما می توانیم با هم صحبت کنیم و گفتگو داشته باشیم اگر این گفتگو مثبت و اثربخش باشد و رویکردی سازنده داشته باشد بسیار عالی خواهد بود از این منظر که با اختلاف سلیقه حادی بین زن و مرد در داخل خانه روبرو هستیم. این افراد می توانند در گفتگو موضوعاتی را که حل نکرده اند و به طورعمیق و با گفتگو و صمیمیت حل کنند در کنار آن احساس صمیمیت و نزدیکی بیشتری با فرزندان پیدا کنند. بچه ها به طور ذاتی نیازی اصلی به نام بازی و سرگرمی دارند. با تشکر از انجمن مددکاری کشور که دو کتاب تهیه کرده است دو جزوه است که بازی هایی برای شش تا ده سال و بچه های ده تا پانزده سال تهیه کرده است خود من این جزوه را بین دوستان منتشر کرده ام تا از آن استفاده کنند. هر کدام از این جزوه ها تا سی بازی را شامل می شود. در کنار آن بازی های مختلف دیگری است که خود ما از دوران کودکی به یاد داریم و می توانیم آنها را انجام بدهیم، چون تمام این بازی ها سازنده است می توانیم یک سری از موضوعات خاص را بین همین بازی ها به بچه ها آموزش بدهیم؛ از جمله قانون گرایی و کنترل خشم و شادی و خوشحالی و صمیمیت و یکی شدن و… را درون خانه و در حین بازی به کودکان بیاموزیم. بازی های سرگرم کننده زیادی که بومی هستند و به کشور خود ما تعلق دارند و فکر بچه ها و ایده پردازی آنها را گسترش می دهد و صمیمیت بیشتر و انسجام درونی خانواده را بیشتر می کند. این مسائل مواردی است که به آن نیاز داریم. شاید این فرصت باید به این شکل به وجود می آمد تا ما یک سری از چالش ها یا موضوعات موجود را رفع و رجوع کنیم.
از طرفی سرانه مطالعه در کشور ما به شدت پایین است می توانیم نسبت به موضوعات مختلف مطالعه کنیم. ما بسیاری از شهرهای کشور را نمی شناسیم و بسیاری از آثار باستانی و مکان های دیدنی کشورمان برایمان غریبه است. تمام این موارد می تواند با یک بازی اسم و فامیل ساده حل شود و یا با مطالعه کسب شود.
_ فضاهای آپارتمانی بسیار کوچک است و فضا محدود و مقتضیات سن بچه ها متفاوت است. چگونه می توان با این مسائل روبرو شد؟
فضاهای ما در منازل اکثرا با اسباب و وسایلی گرفته شده است شاید باید در فضای خانه ها تغییر کاربری بدهیم و وسایل را جمع و جور کنیم. امسال رفت و آمدی در کار نیست و باید در خانه فضایی اردوگاهی تهیه کنیم و گمان کنیم مدتی در پیک نیک هستیم در این صورت فضا برای بازی باز می شود.
_ آیا تحمل این شرایط برای مدت یکی دو ماه می تواند به رفتار ما نظم بدهد؟ آیا این دوره می تواند تاثیری در آینده ما داشته باشد و شاهد تحولی رفتاری در بین مردم جامعه باشیم؟
این نگاه بسیار آرمانگرایانه است ولی می توان به مساله ای اشاره کرد: در نظم های اجتماعی حکومت و دولت نقش بزرگی در شکل دهی به رفتار اجتماعی دارند. این اتفاق وقتی رخ می دهد که ورودی های الگو های تربیتی و مهارتی و آموزشی در کنار هم قرار می گیرد، مثلا در مهد کودک ها و مدارس و… و آموزش ها قوی می شود و جامعه رشد می کند و بالا می آید و مردم می دانند که چه واکنش هایی نشان بدهند تا هنجار های اجتماعی و اصول اجتماعی رعایت بشود تا این اپیدمی گسترده نشود و مشکلاتی را برای دیگران ایجاد نکند. مثل تعطیل شدن مدارس و کم کردن از ساعات کار اجتماعی که با هجوم مردم برای سفر همراه می شود و به معنی ایجاد آشفتگی و ناهنجاری اجتماعی است و با اصول اخلاقی سازگاری ندارد. این نشان می دهد نظام های اجتماعی ما در این مرحله اشکالاتی دارد. مساله دیگر به خود ما بر می گردد. برخی از ما به مردمی منفعت طلب و خودخواه تبدیل شده ایم. ما همه چیز را از زاویه دید خودمان در نظر می گیریم. اگر چیزی باب میل من باشد مطلوب خواهد بود. دور زدن قانون نشان می دهد چنین نقصی وجود دارد. باید از این فرصت استفاده کنیم سیستم ها و رسانه ها و خود مردم عزمشان را جزم کنند و بازنگری اساسی در اصول رفتاری و برخورد اجتماعی داشته باشیم. اگر به دنبال انسجام اجتماعی و گسترش نگاه دگرخواهانه باشیم و بخواهیم رفتار های اجتماعی خود را سازگارتر کنیم می توان انتظار ورود اتفاقی مثبت داشت. اگر نه ما مردمی خواهیم بود که انتظار گذشتن این تعطیلات را داریم و بعد شاهد رفتارهای هیجانی زیادی خواهیم بود که سازگار نیست. اگر دوران پسا کرونا مدیریت نشود از آن طرف نیز با مشکلات دیگری روبرو خواهیم بود.
_ بسیاری از متخصصان عفونی اعلام کرده اند این ویروس به طور قطعی از بین نمی رود و امکان تکرار آن در سالهای آینده وجود دارد و اگر فرض بر این بگیریم که واکسن آن ساخته نشود به زودی، مردم باید اصول بهداشتی را به عنوان اصل های ثابت در زندگی خود در نظر بگیرند. آیا این مساله نیز می تواند منجر به شکل گیری هنجارهایی جدید باشد؟ در حال حاضر شاهد رفتارهایی در تمام کشورها هستیم از جمله هجوم مردم به فروشگاهها که در تمام دنیا دیده شده است.
چرا چنین پدیده ای رخ داده است؟! ریشه این پدیده ترس است. تمام انسانها وقتی به پدیده ترس می رسند و برای بقای خود دست و پا می زنند بسیاری از اصول را نادیده می گیرند. ریشه این رفتار از ترس ناشی می شود و عکس العملی کاملا طبیعی است. رفتار های هیجانی ناشی از ترس کاملا طبیعی است، چون همه ما انسان هستیم مشاهده چنین رفتاری در هر جای دنیا طبیعی است.
_ آیا اقدام به سفر به سمت مناطقی که درگیری کمتری با بیماری دارند از همین ترس ناشی می شود؟!
نه این رفتار از بی مبالاتی است. ما آگاهی لازم را نداریم و یا نمی خواهیم برخی قوانین و توصیه ها را رعایت کنیم و به هنجار شکنی عادت کرده ایم. ما به خودخواهی و عدم توجه به منافع دیگران عادت کرده ایم. رفتارهایی از این دست به الگو های تربیتی بر می گردد. در کشور ژاپن الگو های رفتاری مردم سازمان یافته و یا نظام یافته است. آنها یاد گرفته اند که چگونه رفتار کنند و یک نفر برای همه و همه برای یک نفر است. ولی در آلمان قوانین و مقررات سختگیرانه ای در این خصوص وجود دارد اما در کشور ما نه نظام فرهنگی و رفتاری و اجتماعی ما ساختار یافته و نه قانون توانسته است چنین نظمی را تولید کند، از این رو افراد هر طور که مایل هستند و دلشان می خواهد رفتار می کنند.
_ با توجه به اینکه اثر منفی این رفتار مردم را دچار مشکل می کند، جامعه چطور می تواند به لزوم تغییر و نتیجه درست برسد؟
مکانیزم کنترلی کجاست؟! قوانین و مقررات باید در سطح جامعه با الگوهای نادرست برخورد کند و تنبیهاتی سختگیرانه در نظر داشته باشد، تا هم متخلفان رفتار غلط خود را تکرار نکنند و هم دیگران دست به چنین کارهایی نزنند. وقتی چنین نظام کنترلی وجود ندارد در کشور شاهد رفتار های پر ریسک هستیم. ما در فرهنگ خود مواردی داشتیم وقتی افرادی هنجارهای اجتماعی را رعایت نمی کردند و خروجی رفتار های آنها نامناسب بود و فشار اجتماعی ایجاد می کرد جامعه با این نوع رفتار ها مقابله می کرد. در ماجرای پوشش و روزه خواری و مراودات اجتماعی همینطور بود. ولی امروز واکنش ما تشویق کننده است. کسانی که قوانین و مقررات را نادیده می گیرند افراد زرنگ جامعه هستند و مورد تشویق قرار می گیرند.
_ کره جنوبی قوانینی سختگیرانه برقرار کرد و نیروهای نظامی در این کشور وارد کار شدند و جریمه هایی سنگین تعیین شد و اماکن و ادارات تعطیل شد و قرنطینه اجرا شد.
نتیجه کاهش آمار مرگ و میر بود. مبتلایان بالا بود ولی میزان فوتی ها کم شد. اما ایتالیا مثل ما عمل کرد وقتی مدیریت نکرد و قادر به کنترل نبود در مرحله آخر مجبور به عمل سختگیرانه شد. باید بپذیریم که در مرحله ای خود مردم نمی توانند قوانین و مقررات را رعایت کنند و لزوم حضور و اجرای سیستم های سختگیرانه وجود دارد تا مردم رفتاری سازمان یافته و درست تر از خود بروز بدهند.
_ نتایج مثبت و منفی این روزها برای دوران پسا کرونا چه خواهد بود؟
با مساله رفتار وسواس گونه روبرو هستیم اگر نتوانیم این رفتار وسواس گونه را مدیریت کنیم، متاسفانه در بقیه شئونات زندگی ما سایه می افکند. ترس و دلهره و ناراحتی و استرس مواردی بود که به طور ناخواسته وارد خانواده ها شده است و خانواده ها باید سیستم دروازه بانی داشته باشند و ورود این موارد را کنترل و مدیریت کنند. اینکه چه اخبار و اطلاعاتی باید وارد خانه شود و بچه ها از چه چیزی مطلع شوند و خانواده چه چیزی را بدانند. مساله دیگر یادگرفتن قواعد و قوانین نظافت است اگر خانواده ها این موارد را به خوبی یاد بگیرند وضعیت جامعه به میزان بالایی بهبود پیدا می کند و فرصتی برای ایجاد صمیمیت و ارتباط سازنده درون خانواده ها شکل می گیرد. ما رفتار شناسان تست ها و روش هایی داریم که تحت عنوان الگو های تست ریسک شاخص های رفتاری را شناسایی می کنیم، می توانیم چنین مواردی را در اختیار خانواده ها بگذاریم تا خانواده ها با این موارد آشنا شوند و رفتار هم را بشناسند و به روابط بهتری برسند. این تست ها برای نوجوانان ۱۳ سال به بعد و دانشجو ها کمک می کند و موجب شناخت عمیقتر خانواده نسبت به بچه می شود و به کسب و کار بهتر و شناخت بهتر از خود می رسد. قبل از ازدواج نیز می توانند با آگاهی بهتر و مشکلاتی کمتر وارد زندگی شوند. یکی از مشکلات ما عدم آگاهی و شناخت نسبت به کسانی است که با آنها زندگی می کنیم، این فرصتی برای تحقق این موارد است و فرصتی برای مطالعه در خصوص روابط ما با خودمان و محیط پیرامونمان و تنظیم این روابط. این موضوعات بسیار ارزشمند است. همچنین مدیریت دخل و خرج و سیستم خود کنترلی و داشتن ارتباطی سازنده در فضایی محدود درحالیکه سابقا در فضایی وسیع چالش ها و مشکلات بسیاری داشتیم.