شفقنا زندگی- دکتر زهره خدایی، متخصص علوم تغذیه درباره گرمازدگی می گوید: در فصل تابستان به علت حرارت و دمای بالا و به خصوص اگر با رطوبت همراه شود، مشکلات مربوط به دما برای افراد پیش می آید. مشکلات معمولا شامل کرامپ یا گرفتگی های ناشی از گرما یا ضایعات پوستی ناشی از گرما و گرمازدگی خفیف یا گرما زدگی شدید است. علایم گرما زدگی خفیف و شدید با یکدیگر فرق دارد و در پزشکی اصطلاحاتی متفاوت دارند. معمولا با افزایش دما مراجعات بیمارستان ها بخاطر کم آبی یا عدم تعادل الکترولیت ها یا مشکلات دیگر مرتبط با گرما بسیار بیشتر می شود. به خصوص زمانی که دما بالاتر می رود.
متن گفت وگوی خبرنگار شفقنا زندگی با دکتر خدایی را می خوانید:
_ چه کسانی در معرض گرما زدگی یا مشکلات مربوط به گرما قرار دارند ؟
گرما زدگی شدید زمانی به وجود می آید که دمای بدن از ۳۹.۵ بالاتر می رود
افرادی که بالای ۶۵ سال سن دارند و کودکان زیر ۴ سال و کسانی که فعالیت بدنی زیادی دارند. مثلا در محیط باز ورزش های سنگین انجام می دهند یا افرادی که محل شغل شان در محیط باز است و مشاغل سنگینی در فضای باز دارند؛ این گروه ها بیشتر مستعد گرما زدگی می شوند. بدن ما قادر نیست تغییرات دمایی زیادی را تحمل کند یعنی مکانیزمی ندارد که بتواند خودش را خوب خنک نگه دارد وقتی دمای بدن از ۳۷ بالاتر می رود، منظور دمای داخلی بدن است و دمای مرکزی بدن و همان دمایی که وقتی تب داریم و دماسنج را در زیر زبان یا زیر بغل قرار می دهیم آن را می خوانیم. منظور ما از دمای بدن آن دما است. دما در این مواقع از ۳۷ درجه شروع به بالاتر رفتن می کند و کم کم علائم ناشی از گرمازدگی مشخص می شود اما گرما زدگی شدید زمانی به وجود می آید که دمای بدن از ۳۹.۵ بالاتر می رود. بدن ما برای خنک کردن خودش مکانیزم های مختلفی دارد، یکی از مهم ترین مکانیزم ها از طریق تبخیر عرق می باشد که به خنک شدن بدن کمک می کند. اما اگر محیط خیلی مرطوب باشد این مکانیزم چندان کارایی ندارد یا زمانی که ما به اندازه ی کافی هیدراته نیستیم یعنی آب کافی مصرف نکرده ایم یا اگر افرادی هستند که زیاد عرق نمی کنند، اینها بیشتر در معرض گرما زدگی قرار می گیرند. بخاطر اینکه نمی توانند از مکانیزم قوی بدن استفاده کنند. شاید ندانید که بعضی از داروها هستند که این مکانیزم های خنک کردن بدن را ناکارآمد می کنند. مثلا داروهای آنتی هیستامین که در قرص های سرما خوردگی زیاد می بینیم یا قرص های آنتی کولنلژیک که گاهی اوقات برای انواع دل درد و اسهال استفاده می شوند. داروی دکلژستانت که گاهی اوقات برای درمان بعضی از انواع سینوزیت استفاده می شود یا افرادی که داروهای فشار خون مصرف می کنند. اینها داروهایی هستند که مکانیزم های مربوط به خنک کردن بدن را تحت تاثیر قرار می دهند و افرادی که این داروها را مصرف کرده اند بیشتر در معرض گرما زدگی قرار می گیرند.
-علائم گرما زدگی چه علائمی است؟
علائم مشکلات مربوط به گرما خیلی متفاوت است. ممکن است که فقط احساس تشنگی و گیجی و خستگی باشد و اگر شدیدتر باشد احتیاج به درمان و مراقبت اورژانسی دارد. ممکن است به صورت گرمی و برافروختگی پوست و سردرد تهوع سرگیجه و تپش قلب و گیجی یا حتی از دست دادن هوشیاری باشد.
-چگونه می توانیم از گرما زدگی پیشگیری کنیم؟
در زمان پیک گرما در محیط بیرون از خانه قرار نگیریم
یکی از راه کارها این است که مراقب باشیم و در معرض دمای بالا قرار نگیریم به خصوص زمانی که رطوبت هم زیاد باشد به عنوان مثال در شهرهای جنوبی کشور و در مناطق خوزستان کیش یا بندرعباس باید بیشتر مراقب باشیم و در زمان پیک گرما در محیط بیرون از خانه قرار نگیریم یا در زیر سایه باشیم یا در مکان هایی که هوا خنک تر است تا مدت طولانی در معرض حرارت و گرما قرار نگیریم. از لباس هایی استفاده کنیم که خنک و سبک باشند. رنگ های روشن داشته باشند و حرارت و نور خورشید را جذب نکنند و قابلیت جریان هوا از داخل لباس وجود داشته باشد به دلیل اینکه تعریق با جریان هوا باعث خنک شدن بدن ما می شود. یکی از موضوعات مهم این است که حتما هیدراته باشید. یعنی به اندازه ی کافی آب بنوشید. از مصرف الکل و نوشیدنی های کافئین دار مانند قهوه خودداری کنید چون فرد را مستعد گرما زدگی و از دست دادن آب می کند. اگر از محیط بیرون بر می گردید و احساس گرما می کنید فورا با دوش آب خنک دمای بدن را پایین بیاورید. همچنین می توانید لباس هایتان را خیس کنید یا از حوله یا دستمال خیس برای خنک کردن خودتان استفاده کنید یا دستمالی خیس را روی فن بگذارید یا روی پنکه بگذارید که وقتی باد با آن برخورد می کند دمای محیط را پایین تر بیاورد و شما را بهتر خنک کند. از آیس پک ها یا همان کیسه های یخ استفاده کنید و آن را در قسمت هایی از بدن که اهمیت بیشتری دارد مثلا روی گردن یا ناحیه ی زیر بغل قرار بدهید. اگر با وجود رعایت این مسائل باز هم احساس گرمازدگی یا حالت تهوع یا گیجی بیشتر کردید باید از مراقبت های پزشکی کمک بگیرید.
– یکی از نکات کلیدی در مورد گرما زدگی استفاده کافی از آب و الکترولیت ها است. حالا باید چه مقدار آب بنوشیم؟
زمانی که در معرض هوای گرم قرار می گیرید به ازای هر مدت قرار گرفتن در هوای گرم یک لیوان اضافی تر بنوشید
معمولا اگر در هوای گرم قرار نگرفته باشید ۸ تا ۱۰ لیوان آب احتیج دارید برای آن که بدن تان هیدراته باشد اما زمانی که در معرض هوای گرم قرار می گیرید به ازای هر مدت قرار گرفتن در هوای گرم یک لیوان اضافی تر بنوشید. اگر مقدار تعریق زیاد باشد نباید آب خالی نوشید و بهتر است آب هایی باشد که حاوی الکترولیت ها باشد این آب ها بهتر است به صورت نوشیدنی ها باشد. یعنی اگر کسی ورزش می کند یا فعالیت بدنی زیاد دارد فقط نوشیدن آب به تنهایی کافی نیست. نوشیدن آب هایی که حاوی الکترولیت ها هستند و آب هایی که برای ورزشکاران توصیه می شوند می تواند مفید واقع شوند. آب سبزیجات هم مقدار زیادی الکترولیت دارد مثلا آب کرفس و آب گوجه فرنگی که مقدار زیادی الکترولیت دارد که نوشیدنشان کمک کننده است. پس نوشیدن آب که مصرفش به صورت ۸ لیوان آب می باشد. سایر مایعات مصرفی در گرما نباید خیلی شیرین باشند. مصرف نوشابه یا آب میوه های صنعتی که مقدار زیادی شکر دارند فایده ای ندارد. چای هم نباید پررنگ باشد و خیلی هم کم رنگ نباشد. چای با این کیفیت مشکلی ندارد و تقریبا معادل آب می شود. پس باید یک فنجان به ازای هر ۱۵ تا ۲۰ دقیقه ای که اضافه تر در معرض گرما قرار گرفتیم آب بنوشیم.
بهتر است که آب به تدریج نوشیده شود
یکی از بهترین نوشیدنی های حاوی الکترولیت که در دسترس ما است، محلول های o r s است
یادمان باشد نوشیدن آب در فواصل کوتاه مفید تر از این می باشد که یک باره مقدار زیادی آب بنوشیم. یعنی بهتر است که آب به تدریج نوشیده شود. پس گفتیم بهترین راه حل برای پیشگیری و درمان گرما زدگی یا مشکلات ناشی از گرما هیدراته بودن است که باز هم توضیح دادیم که مقدار کافی آب بنوشیم بین ۷ تا ۱۰ لیوان در طول روز و بر اساس اینکه چه مقدار در معرض گرما قرار گرفتیم هم یک فنجان آب در هر زمان یک ربع تا ۲۰ دقیقه قرار گرفتن در معرض گرما آب اضافه تر بنوشیم. اما وقتی تعریق زیاد داشته باشیم مثل زمانی که فعالیت بدنی مان زیاد باشد، باعث می شود الکترولیت ها مثل سدیم و پتاسیم و… را از دست بدهیم. بنابراین نوشیدنی هایی که حاوی الکترولیت است مفید است. من به چند نمونه اشاره می کنم. نوشیدنی ورزشی را می توانید از بیرون تهیه کنید اما چیزی که من معرفی می کنم را می توان در منزل تهیه کرد. حتی می توانید از قبل در فریزر نگه دارید و به صورت خنک استفاده کنید. یعنی خوردن نوشیدنی های خنک هم کمک می کند که دمای بدن بیشتر پایین بیاید. یکی از بهترین نوشیدنی های حاوی الکترولیت که در دسترس ما است، محلول های o r s است این محلول ها دقیقا از نظر الکترولیت ها به گونه ای طراحی شده اند که به همان اندازه ای که بدن ما نیاز دارد این نسبت را فراهم کند.
می توانید پودر o r s را به مقداری که گفته می شود مثلا یک بسته پودر را در یک لیتر آب حل کنید و برای اینکه طعم شور و شیرینی دارد و بی مزه است محلول را در یخچال یا فریز نگه داری کنید و بهتر است همان طور یخ مانند و مثل یخ در بهشت یعنی آب و یخ مانند استفاده کنید که نوشیدنی خوبی برای گرمازدگی می باشد و هم برای ورزشکاران و هم برای کسانی که در هوای گرم فعالیت می کنند مفید می باشد. اگر که این طعم برایتان خوشایند نبود می شود مقداری آب پرتقال هم به آن اضافه کرد که طعم بهتری به ما می دهد. می توانید آب لیمو ترش را به مقدار یک سوم لیوان با دو سوم لیوان آب معمولی و یک ونیم قاشق چایخوری عسل و یک هشتم قاشق چایخوری نمک مخلوط کنید. این هم یک نوشیدنی الکترولیت خوب است. برای نمک می توانید نمک تصفیه نشده استفاده کنید چون نمک تصفیه شده فقط سدیم زیادی دارد اگر نمک یددار باشد خب ید هم اضافه شده است اما آن چیزی که ما می خواهیم برای این که می خواهیم الکترولیت های دیگر را داشته باشد، نمک های تصفیه نشده است که می توانیم در این موارد استفاده کنیم.
در کشور ما این احتمال وجود دارد نمک های دریا آلودگی به فلزات سنگین داشته باشند اما نمک معدن هم در دسترس داریم یعنی آن چیزی که به اسم نمک سنگ فروخته می شود منظور است و می توانیم به مقدار کم استفاده کنیم. این نوع نمک الکترولیت های مختلفی دارد و کمک کننده است در دستورالعمل بعدی می توانید دو فنجان آب را با سه چهارم فنجان آب پرتقال و یک چهارم فنجان آب لیمو و یک هشتم قاشق چایخوری نمک تصفیه نشده یا نمک معدن و یک قاشق چای خوری عسل با هم مخلوط کنید که نوشیدنی حاوی الکترولیت های به اندازه است و می تواند کمک کننده باشد. در همین دستور العمل باز می توانیم آب لیمو مثلا یک چهارم فنجان با نصف فنجان آب و یک هشتم قاشق چای خوری نمک و چهار عدد توت فرنگی و یک چهارم قاشق چای خوری عسل را مخلوط کنید. این هم طعم جدیدی است و یک نوشیدنی مناسب است.
در دو مرحله می توانیم مشکل ناشی از گرما زدگی را دسته بندی کنیم
همین نوشیدنی ها با مقداری عسل بیشتر تبدیل به نوشیدنی ورزشی می شود چون معمولا کسی که فعالیت بدنی زیادی انجام می دهد در حین ورزش نیاز به مقداری مواد قندی دارد و در همین دستور العمل هایی که گفتم اگر مقدار عسل را به جای یک قاشق سه قاشق چای خوری یا به مقدار بیشتر تبدیل کنیم، نوشیدنی ورزشی داریم. پس قبلی ها برای نوشیدنی های الکترولیت است و این دستور برای نوشیدنی های ورزشی می باشد. ما در دو مرحله می توانیم مشکل ناشی از گرما زدگی را دسته بندی کنیم در مرحله اول زمانی که دما کمتر بالا باشد به صورت سر درد و تهوع و استفراغ و خستگی و حتی بیقراری و تشنگی و استرس و اضطراب، عدم تعادل، نبض ضعیف و تند و یا تعریق شدید و بالا رفتن دمای بدن زیر ۴۰ درجه سانتی گراد. این علایم در مرحله اول قابل مشاهده می باشد. اگر به این حالت رسیدید در زیر سایه یا مکانی که هوای خنک داشته باشد قرار بگیرید آب بنوشید و بدن را با کمپرس خنک کنید یا دوش آب سرد بگیرید. برای پایین آمدن دمای بدن در مرحله ی دوم که مرحله شدیدتری می باشد اگر دما از ۳۹.۵ یا ۴۰ درجه بالاتر رفته باشد علایم سردرد و تهوع و استفراغ دارد در اینجا نبض خیلی تند شده است و تشنگی شدیدتر است و زبان تورم و خشکی دارد و گیجی یا حالتی وجود دارد که نمی توانیم جهت یابی درستی داشته باشیم یا نمی توانیم با کسی که در مقابلش قرار گرفته ایم محکم صحبت کنیم. این از دسته علائم گرمازدگی می باشد که علامت مهم دمای بدن بالای ۴۰ درجه است. این وضعیت به سرعت می تواند به طرف تشنج و حتی کما برود و ممکن است که بدن در این حالت تعریق داشته باشد یا نداشته باشد. عروق خیلی جمع شده و ظاهر پوست داغ نشان داده نمی شود. دمای داخل بدن خیلی گرم است ولی ظاهر پوست با لمس دست خیلی گرم نیست در این مرحله دمای بدن را خیلی پایین بیاورید. ولی قبل از هر چیزی به کمک نیاز است بلافاصله با اورژانس تماس بگیرید چون اگر این وضعیت پیشرفت بیشتری داشته باشد ممکن است قادر به انجام این کار هم نباشید ولی بعد از آن خودتان شروع کنید به خنک کردن بدن و استفاده از مایعات.