شفقنا زندگی- « رسم دیگری که هنگام نوروز هنوز در برخی مناطق ایران پا برجاست این است که برای دخترانی که ازدواج کردند برای اینکه نشان دهند از خانه پدری دور نیستند و فراموش نشده اند هدیه و غذا می فرستند که غذا باید گرم و پخته باشد هدایا هم اغلب پول پارچه و یا طلا است»
به گزارش خبرنگار شفقنا زندگی، مطلب بالا گزیده ای از سخنانی است که در نشستی با عناوین « نوروز نمادی از هویت فرهنگی و ملی ایرانیان»، « نوروز، صلح و نوروزیه های عصر صفوی»، « نوروز و اسطوره های ایرانی در فرآیند صلح و عدالت» و « نوروز و سرود صلح در سرزمین قدسی» در همایش ملی نوروز بیان شد که مشروح آن را در ادامه می خوانید.
علی بلوکباشی مردم شناس پیشکسوت و از بنیان گذاران انسان شناسی ضمن بیان اینکه هرچه درباره نوروز گفته شود نامکرر است گفت: نوروز شناسنامه استمرار و پایداری فرهنگ ایران در چند هزار سال است. ما با نوروز رشد کردیم و بالیدیم. نوروز فرهنگ شادابی، انسان سازی و سازنده زندگی نوین در هر سال است.
او با اشاره به بیت «آدمی نیست که عاشق نشود فصل بهار/ هر گیاهی که به نوروز نجنبد حطب ست» خاطرنشان کرد: اگرانسان در هنگام نوروز در ساحت درونی خود تحولی نداشته باشد همانند چوب خشک(حطب) است.
نوروز؛ روز آفرینش و خلقت
بلوکباشی نوروز را دارای هویت های نظری ـ فلسفی، جهانی و تاریخی ـ فرهنگی دانست و درباره ماهیت فلسفی توضیح داد: نوروز روز آفرینش جهان شناخته شده و نخستین بار نیز در کتاب «آثارالباقیه» ابوریحان بیرونی آمده که نوورز روز آفرینش و خلقت انسان است. از نظر فلسفی در نوروز است که انسان با گذر از فصل مرده زمستان به بهار که فصل زندگی است گام می نهد. بنا به نظر شادروان مهرداد بهار، نوروز در سه هزار سال پیش از میلاد وجود داشته است در آن زمان دو نوروز داشتیم یکی عید آفرینش در پاییز بود و دیگری عید باززایی در بهار؛ ولی به تدریج در ایران این دو عید با هم ادغام شدند و به اول بهار افتادند. روز آغاز نوروز، روز تعیین سرنوشت و مقدرات انسان است.
وی درباره ماهیت جهانی و تاریخی ـ فرهنگی نوروز نیز بیان کرد: در سرزمین هایی که دگرگونی اقلیمی وجود دارد و انواع مختلف کشت ها در آن انجام می شود، نوروزهای مختلف نیز وجود دارند کما اینکه در ایران نیز اینگونه بوده است. هر نوروزی برای خود یک فرهنگ آیینی دارد. در رابطه با هویت فرهنگی نوروز باید گفت، نوروز مجموعه ی تجربه ها، باورها و رفتارهای فرهنگی نسل هایی است که از کنش های آیینی نمود پیدا کرده، این مجموعه یک فرایند تاریخی را ادامه دادند و به ما رسیدند و یک نظام منسجم شده فرهنگی را برای ما پدید آوردند. این نظام بیانگر هویت ملی و ایرانی ها و ملیت هایی است که فرهنگ نوروزی دارند.
این مردم شناس اظهار داشت: متاسفانه نوروز در طول این سال ها فراز و نشیب هایی را طی کرده است، در طول زمان گروه های دینی و حکومتی با آن مخالفت می کردند، مثل مخالفت امام محمد غزالی در قرن ۵ که معتقد بود نوروز باید از بین برود و مندرس شود. ستیزه جویی حکومتی در سرزمین های آسیای مرکزی و قفقازیِ زمان شوروی سوسیالیستی نیز مطرح بود، این حکومت با این پدیده مخالف بود و از برگزاری نوروز در میان مردم جلوگیری می کرد، حتی برگزار کنندگان را دستگیر می کردند اما در مقابل این ستیزه جویی ها مردم ایستادگی و مقاومت می کردند به طوری که مردم قفقاز پنهانی نوروز را جشن می گرفتند و در این زمینه شعر و داستان می نوشتند و یا در آذربایجان نام فرزندانشان را بایرام یعنی نوروز می گذاشتند تا این روز را حفظ کنند.
رموز پایایی نوروز
او رمز و راز پایایی نوروز را در پنج مورد عنوان کرد: وابسته بودن نوروز به باززایی طبیعت و تکرار آن در هر سال، پیوند نزدیک نوروز با جوامع اقتصادی و مبتنی بر کشاورزی، جوهره نیرومند فرهنگ نوروز و تاثیرگذاری آن در زندگی مردم، ویژگی های شادی آفرین نوروز و کارکردهای حیات بخش و زندگی ساز نوروز.
گره زدن سبزه به نیت خوشبختی دختران
بلوکباشی همچنین مرحله انقطاع ، مرحله انتقال و مرحله رجعت به طبیعت را مراحل سه گانه آیین ها و کنش های نوروزی دانست و درباره مراسم و آداب این مراحل توضیح داد:در دوره جدا شدن و انقطاع پلشت زدایی ( از بین بردن زشتی ها) ، سفید کردن و تمیز کردن ظروف مسی، بیرون راندن موجودات اهریمنی، تعویض جامه های مندرس و کهنه و … رواج داشت. در دوره آستانه یا انتقال نیز افراد فعالیت های اجتماعی خود را تعطیل می کردند، به خانه می رفتند تا زمان خود را با اعضای خانواده بگذرانند. رفت و آمد و بازدید ها و رد و بدل کردن هدایا از دیگر آداب این دوره است. در مرحله رجعت نیز که همان بیرون رفتن از خانه در روز سیزدهم فروردین است در این روز رسومی نظیر انداختن سبزه و گیاهان در آب، گره زدن سبزه به نیت خوشبختی دختران دم بخت، تاب بازی ( به ویژه دختران)، کشتی پهلوانی و … و در نهایت آمادگی برای آغاز فعالیت های سال جدید رواج داشته است.
این مردم شناس درباره خویشکاری های نوروز و کنش های آیینی نیز خاطرنشان کرد: نمونه بارز این کنش ها پاکسازی محیط است تا با تندرستی زندگی کنیم. رفتن نزد اهل قبور و در واقع یادآوری مردگان در شب نوروز دیگر کنشی است که انجام می شده، برخی از ادیانی که معتقد به روز معاد بودند باور داشتند که روان مردگان در شب نوروز فرود می آید و در ضیافت این روز شرکت می کنند. تحکیم بنیان خانواده از طریق گردآمدن و حضور تمامی خانواده بر سر سفره نوروزی، حفظ ارزش های فرهنگی ـ تاریخی، توسعه وفاق ملی و پیام آور صلح و دوستی بودن نوروز از دیگر کنش ها و آیین هاست.
نوروز پیامی جادویی دارد
چه کسی نوروز را برقرار ساخت؟
زهره زرشناس استاد پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به عنوان دومین سخنران این نشست بیان کرد: نوروز جشن ملی است و همه آن را می شناسند. در میان جشن ها و آیین هایی که داشتیم نوروز تنها جشنی است که در جهانِ ایرانی همچنان گرامی داشته و با شکوه بسیار برپا می شود و به مثابه نماد و نشانه ای از تداوم فرهنگ ایرانی شناخته می شود. نوروز پیامی جادویی دارد پیام نوروز برای هر جامعه شوق برانگیز است، از این رو نوروز مورد استقبال بسیاری از فرهنگ ها قرار گرفته است، نوروز بی گمان مهمترین جشن دینی و ملی ایرانیان بوده است. در اوستا نامی از نوروز نیامده اما در دیگر نوشته های بازمانده از ایران باستان از آن یاد شده است.
وی در ادامه به واژه شناسی نوروز پرداخت و گفت: واژه نوروز از دو بخش نو و روز تشکیل شده است. نوروز در زبان پهلوی به صورت nogroz آمده که جزء نخست آن در زبان فارسی امروز به شکل نو و جزء دوم آن به صورت روز باقی مانده است.
زرشناس افزود: افسانه های مختلفی در وجه تسمیه نوروز آمده که این منابع پیدایی نوروز را به جمشید ( جم) نسبت داده اند. در کتاب وداها نیز نام این شخص آمده است. نخستین فردی که نوروز را برقرار ساخت جم بود این روز، روز استقرار قدرت او بوده است. پس از جم سایر پادشاهان این رسم را به جا آوردند که در این روز به برنامه ها ی خود و شکوه های دیگران رسیدگی می کردند.
رواج نوروز نامه نویسی در دوران صفوی
استاد پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در ادامه سخنرانی خود به سنت نوروزنامه نویسی اشاره کرد و توضیح داد: کهن ترین آثار، رساله ها و کتاب های آیین نامک است که پیرامون آیین های گوناگون ایران از جمله نوروز نوشته شده است. هیچ کدام به زبان اصلی باقی نمانده اند ولی بخش هایی از آنها در کتب عربی سده اسلام آمده است. کهن ترین نوروزنامه به حکیم ترمزی در سده سوم می رسد که به بحث طالع بینی در نوروز می پردازد. نوروز نامه نویسی در عصر صفوی رواج پیدا کرد در آن زمان به آنها نوروزیه می گفتند.
وی مساله دینی تعیین نوروز شرعی در آثار شیعی از قرن هفتم را دلایل رواج نگارش نوروزیه در دوران صفویه عنوان کرد و افزود: رواج جشن نوروز در میان مردم و تلاش برای آداب شرعی مسئه ای بود که به نگارش نوروزیه ها کمک کرد. شاه اسماعیل صفوی ۲۱ اسفند را برای تاج گذاری انتخاب کرد تا آیین های نوروز را به عنوان شاه ایران برقرار کند. شاه عباس نیز آیین نوروز را در نقش جهان برگزار کرد. جامع ترین فهرست نوروزیه های عصر صفوی را علامه آقا شیخ آقا بزرگ آورده است که از ۱۴ نوروزنامه نام می برد.
زرشناس در بخش پایانی صحبت های خود یکی از کارکردهای نوروز را صلح دانست و بیان کرد: هرچیزی که در سفر نوروز گذاشته می شود نماد زندگی است. این سنت خانوادگی و جشن مشترک، بین ملل متخاصم می تواند موجب صلح و آشتی شود. نوروز ما را به طرد دشمنی ها و رو آوردن به پاکی ها دعوت می کند. نوروز جلوه گر زمانی ست که سرمای زمستان از میان رفته و بهار از راه می رسد. ماندگاری نوروز تا امروز و مشروعیت بخشیدن به آن به واسطه نگارش رساله ها و نقل قول هایی از بزرگان دینی نظیر امام صادق (ع) مبنی بر تایید نوروز حاصل گره خوردن نوروز با هویت دینی است. نوروز امری فراتر از قومیت و ملیت است.
به گزارش شفقنا، ناصر تکمیل همایون استاد جامعه شناسی تاریخی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی معتقد است که در میان جشن هایی که در ایران برگزار می شده نوروز و مهرگان پایداری بیشتری داشته اند. او ادامه داد: کلمه جشن که از یَسن می آید به معنی عبادت و نیایش نیز هست یعنی در عین شادی یک نوع پیوند متافیزیک نیز در این میان می بینیم. تنها کسی از قدما که بیشتر به نوروز توجه کرده ابوریحان بیرونی است. از محققان جدیدتر نیز کتاب هایی در این زمینه نوشته شده اما کاری که علی بلوکباشی کرده است به گونه ای است که در ۱۲۰ صفحه آنچه که لازم است برای نوروز بدانیم در یک کتاب آورده است.
پیوند نوروز با زندگی کشاورزی
وی بیان کرد: نوروز جشن نوزایی و آفرینش است. اگر تمام اعیاد را از نظر مردم شناسی تاریخی مطالعه کنیم متوجه می شویم که با زندگی کشاورزی مردم پیوند داشته است. بی شک جشن نوروز و مهرگان نیز اینطور بوده است ولی بعدها و همچنین پس از ورود اسلام به ایران شاخ و برگ های فرهنگی نیز به آنها اضافه شده است.
این استاد پژوهشگاه ضمن بیان اینکه در گذشته از پادشاهان خواسته می شد که هر سال در روز نو ( نوروز عامه تا خاصه) حاجت های مردم را برآورده کنند، زندانیان را آزاد و مجرمان را عفو کنند و در نهایت به شادی مشغول باشند اظهار امیدواری کرد که صاحبان قدرت امروز نیز مانند حاکمان گذشته اینگونه باشند.
نوروز متعلق به ایرانِ فرهنگی است
تکمیل همایون تاکید کرد: گسترش نوروز فقط به معنی امروزِ ایران ما نیست، ایرانی حکومتی با ایران فرهنگی متفاوت است. نوروز متعلق به ایرانِ فرهنگی است. نوروز بر پایه تقویم های ایرانی روزش متفاوت بوده تا زمانی که جلال الدین ملک شاه تقویم جلالی را ایجاد کرد. این روز در سال تغییر می کرده است از زمان تقویم جلالی تا کنون روز اول بهار روز اعتدال حیات و نوروز است.
وی یادآور شد: یونسکو حدود سال های ۲۰۰۲ و ۲۰۰۳ اعلام کرد که عید نوروز میراث مشترک کشورهای حوزه نوروز است اما در سال ۲۰۱۰ سازمان ملل متحد ۲۱ مارس یعنی اول فروردین را روز فرهنگ صلح بیان کرد در واقع یک جنبه بین المللی و جهانی به آن داد. خوشبختیم که این عید متعلق به ایران است. به قول ویل دورانت مشرق زمین گاهواره تمدن است. جنایت ها ، آدم کشی ها ، جنگها و فسادهایی که به اسم دین رخ می دهد در حالی که از جوهره دین بسیار فاصله دارد آدم را ناراحت می کند که چرا در گذشته چنین افتخارات و تکاپوهای فرهنگی داشتیم و اکنون اینطور نیست. شاعرانی که در جهان حماسه سرایی کردند مثل ایلیاد و اودیسه هومر جنگ و خونریزی را تمجید کردند اما حماسه سرای ما فردوسی در اشعارش از خرد، دانش، بینش، راست و درستی و دوستی ملل صحبت کرده است.
تخت جمشید؛ سرزمین قدسی
پریسا درخشان مقدم عضو هیئت علمی گروه آلمانی، دانشکده زبانهای خارجی دانشگاه آزاد اسلامی به عنوان آخرین سخنران به موضوع نوروز و سرود صلح در سرزمین قدسی پرداخت. او تخت جمشید را به عنوان یک مکان مقدس معرفی کرد و با اشاره به کوه رحمت ( کوه میترا یا مهر) که آیین های نوروزی در آنجا برگزار می شده بیان کرد: این کوه در بخش شمال شرقی مرودشت واقع شده که وسعتش ۵۰ کیلومتر و عرضش ۱۵ کیلومتر است و نقش رجب و شهر استخر نیز در دامنه همین کوه قرار گرفتند. این حد فاصل پراز آثار باستانی است از جمله یک گورستان باستانی به نام چشمه که توسط اشمیت در سال ۱۳۳۹ حفاری شد در این منطقه وجود دارد اما متاسفانه کشتی حامل آثار بدست آمده از این محل زمانی که به سمت امریکا می رفته است غرق شده و اگر غرق نشده بود احتمالا آثار با ارزشی از آن باقی مانده بود. با توجه به کتیبه ها و سنگ نگاره هایی که به جا مانده می توان گفت این منطقه حتی بعد از ورود اسلام نیز محترم بوده و حالت قدسی بودن خود را حفظ کرده است به طوری که در آثار بعد از اسلام از آن به عنوان چهل منار یا هزار ستون نام بردند و به سلیمان نبی و جمشید نسبت دادند.
وی افزود: هر چقدر که بخواهند قدسی بودن یک مکان را اثبات کنند باید آن را به پیشینیان برگردانند به این ترتیب مقدس تر می شود. در تخت جمشید کتیبه هایی به خط کوفی، عربی و فارسی وجود دارد که آخرین آنها مربوط به دوره قاجار است ، بنابراین این کوه یعنی این مکانی که آیین های نوروزی در آن برگزار می شده برای اقوام پیش از آریایی و آریایی قداست داشته و زمینش متبرک است.
اعجاب های تخت جمشید
این استاد دانشگاه توضیح داد: اگر نقشه امپراطوری هخامنشی را در نظر بگیریم و یک خط از شمال شرقی ترین (قطب) تا جنوب غربی ترین (حبشه) و همچنین خطی از شمال غربی ترین (یونان) تا جنوب شرقی ترین (هند) ترسیم کنیم می بینیم که مرکز تلاقی این خطوط تخت جمشید است یعنی بسیار آگاهانه این مکان را انتخاب کردند. یکی از اعجاب های دیگر این مکان اندازه های تخت جمشید است که از یک انگشت یعنی ۲۲ میلیمتر تا ۲۴ انگشت یعنی ۵۲۱ تا ۵۲۲ میلیمترابعادی است که در تخت جمشید به کار رفته است. سه عدد ۳، ۷ و ۹ که اعداد مقدس ایرانیان است در تمام معماری به کار رفته است مثلا آپادانا در مجموع ۷۲ ستون دارد که برابر با ۷۲ فصل یسنای اوستا است یا ۷۲ رشته کُستی که به کمر می بستند. پادشاه و شش تن از یارانش مثل اهورامزدا و امشاسبندان در نگاره ها قرار دارند پلکان بزرگ شمال غربی ۱۱۱ پله دارد یعنی سه تا عدد یک که حاصلضرب ۳۷ در عدد سه است و شمار منزلگاه های راه شاهی از شوش تا سارد درست عدد ۱۱۱ است که اینها همه بی علت انتخاب نشده اند.
آیین های نوروزی با هدف صلح و آشتی
او در ادامه به پیام های نوروزی پرداخت و ادامه داد: درجشن نوروز آیین و رسوم زیادی با هدف آشتی و صلح بین مردم ،فرهنگها و ملل گوناگون وجود دارد همیشه نیز این صلح ها برای ملت ایران مفید بوده است. نوروز فقط یک مسئله آیینی نبوده بلکه نیکوترین روز برای ایرانیان بوده است. همچنین فقط خاص پادشاهان نبوده بلکه مردم نیزآن را جشن می گرفتند. شاید به همین علت باشد که تلفیقی از همه این موارد به همراه اساطیر و باورها و رسوم باعث شده که آداب نوروز تا امروز پا برجا بماند. به نظر می رسد تمام اینها را دست های عامدانه و آگاهانه برنامه ریزی و هدایت می کردند تا این مناسک در یک مکان مقدس به شکلی خاص برگزار شود.
این استاد دانشگاه درباره نقوش تخت جمشید نیز خاطرنشان کرد: در سنگ نگاره ها و کتیبه ها ی تخت جمشید هیچ کدام از ملتها را در حال خضوع و یا سرافکندگی نمی بینیم .تمام این اقوامی که برای هدیه دادن به پادشاه و هدیه گرفتن به عنوان عیدی نزد پادشاه می رفتند سرافکنده نیستند و این نشان می دهد که همه آنها به حالت دوستانه و مستقل و در عین حال زیر پوشش یک پادشاهی بزرگ بودند. در نقش نگاره ها فاصله هر نماینده با درخت سرو نشان داده شده است، درخت سرو برای ایرانیان مقدس است.
اولین مهمان باید خوش یمن باشد
وی آداب و رسوم ایرانیان باستان در نوروز بیان کرد: خیلی ها رسم داشتند که اولین مهمانی که بعد از تحویل سال وارد خانه ای می شود خوش یمن باشد به همین جهت بره سفید کوچکی را برای اینکه قدم مبارکی داشته باشد وارد خانه می کردند موهایش را حنا و زیر زبانش قند می گذاشتند و یا کودکی را که هنوز به سن تشخیص خوب و بد نرسیده وارد خانه می کردند. رسم عیدی دادن ، سلام و تبرک بعد از عید نیز از همین زمان باقی مانده است در گذشته شکر به یکدیگر عیدی می دادند و رسم سکه دادن از زمان هرمز دوم ساسانی از سال ۱۳۰۴ میلادی آغاز می شود. مسابقاتی نیز در مکان هایی که نوروز را جشن می گرفتند اتفاق می افتد و باعث می شد دلاوران، قهرمانان و ورزشکاران حد و مرزهای جغرافیایی و کشوری را بردارند و به یک اتحاد مبارکی برسند.
عید سیاه برای سوگواران آذربایجانی
اصطلاح نمک گیر شدن از کجا آمد؟
درخشان مقدم ادامه داد: در آن زمان رسم بود که در شب عید برنج بخورند. در خانه سوگرواران مردم برای اینکه نشان دهند با آنها هم درد هستند سفره نوروزی پهن می کردند، البته در آذربایجان غربی سوگواران نام عید خود را قره بایرام یعنی عید سیاه می گذارند. اهالی گرجستان نیز زمانی که عزادارند برای اینکه به همسایه های خود نشان دهند عزادار نیستند و همسایه ها می تواند شاد باشند زودتر از همه خانه ها دود برنجشان را از خانه بیرون می فرستند تا نشان دهند که شادند و در واقع غم را دور می کنند. رسم دیگری که هنوز در برخی مناطق ایران پا برجاست این است که برای دخترانی که ازدواج کردند برای اینکه نشان دهند از خانه پدری دور نیستند و فراموش نشده اند هدیه و غذا می فرستند که غذا باید گرم و پخته باشد هدایا هم اغلب پول پارچه و یا طلا است.آجیل مشکل گشا نیز در رسوم وجود دارد اهل خانه بعد زا اینکه با خویشان خود دور هم جمع شدند دانه هایی را روی آتش مقدس بو داده و با نمک تبرک کرده و می خورند و معتقد بودند هر کس از این آجیل بخورد مهربان تر شده و کینه و حسد از او دور می شود. در واقع اصطلاح نمک گیر شدن و نان و نمک یکدیگر را خوردن از این قضیه و باور آمده است.
این استاد دانشگاه درباره موسیقی در هنگام نوروز باستان نیز توضیح داد: نوروزخوانی در آن زمان رواج داشته و خنیاگران دوره گردی بودند که نوروز خوانی می کردند اما متاسفانه از آنجا که مردم موسیقی را چندان خوب نمی دانستند نوروزخوانان به صورت پنهانی برای نوروزخوانی به محله دیگری می رفتند که ناشناس باشند. سرودها در آن زمان ساده بوه و با ساز و نمایش های آیینی همراه بوده است.
او در پایان گفت: امروزه نوروز به دلیل همه این جذابیت ها است که با وجود گذر سده ها هنوز پا برجاست و مورد علاقه مردم است. آنچه سبب ماندگاری نوروز شده ابعاد زیاد معنایی لطافت و ذوق پیشینیان ماست.